Den Haag/Kralendijk – Verzelfstandig het havenbedrijf door er een overheidsnv van te maken, geeft het rijk meer zeggenschap Bonaire International Airport en huur managementdiensten van Schiphol in, laat WEB samenwerking aangaan met een groter energiebedrijf en privatiseer – op termijn – Telbo.
Deze aanbevelingen staan te lezen in het rapport ‘Kleinschaligheid vergt ondersteuning/Naar een betere borging van vitale publieke voorzieningen op Caribisch Nederland’. Het door staatssecretaris Knops (BZK) naar de Tweede Kamer gestuurde rapport is opgesteld van ABDTOPconsult, een onderdeel van de Algemene Bestuursdienst. Hieronder de aanbevelingen voor Bonaire.
Klik hier voor het gehele rapport waarin ook aanbevelingen voor Sint Eustatius en Saba.
Aanbevelingen voor Bonaire
Op Bonaire worden de aanbevelingen uit het rapport ‘Naar een actief aandeelhouderschap’ van crmLiNK. goed opgepakt. Er wordt binnen het openbaar lichaam een afdeling deelnemingen opgericht die serieus aan de slag gaat met het omzetten van de aanbevelingen in procedures. Doel is een versterking van het aandeelhouderschap van overheidsdeelnemingen.Werving- en selectieprocedures voor bestuurders en RvC-leden waarbij gewerkt wordt op basis van profielschetsen waarin kennis en kunde voorop staan (geen politieke benoemingen), vernieuwing van statuten, professionalisering en ondersteuning van de aandeelhoudersrol, etc. zijn elementen waarop nu wordt ingezet. Deze positieve ontwikkeling kan worden ondersteund door het waarborgen van een zekere onafhankelijkheid.
Ø Waarborg een zekere onafhankelijkheid in het opereren van de nieuwe afdeling deelnemingen. Dat zou kunnen door plaatsing van deze afdeling rechtsreeks onder de gezaghebber.
Zeehaven
De havenorganisatie is nu onderdeel van het openbaar lichaam. De inkomsten van de havendienst vloeien rechtstreeks in de kas van het OLB.
De havenorganisatie is voor investeringen, onderhoud en beheer, volledig afhankelijk van de beschikbaarstelling van financiële middelen door het OLB. Veelvuldige politiek-bestuurlijke wisselingen staan op gespannen voet met de mogelijkheid van het uitvoeren van een langetermijnstrategie voor de haven. Uitgaande van de principes zoals neergelegd in het afwegingskader van Hoofdstuk 5 van dit rapport is het advies om het havenbedrijf te verzelfstandigen en de randvoorwaarden daartoe zo snel mogelijk te realiseren. Dat bevordert ook de slagvaardigheid (die nu gehinderd wordt door bureaucratie en trage besluitvorming) en het behoud van goede mensen.
Ø Verzelfstandig de havendienst tot een overheids-NV
De zeehaven van Bonaire is in beginsel rendabel te exploiteren. Op dit moment is dit vanwege wegvallende inkomsten (Covid-19) tijdelijk niet mogelijk. Maar er liggen kansen in de structurering van de haveninkomsten, en een andere opzet van de havengeldtarieven. Het nieuwe havenreglement (nog altijd niet aangenomen door de eilandraad) is een belangrijke randvoorwaarde voor de verzelfstandiging en creëert mogelijkheden om meer inkomsten te genereren. Daarmee ontstaat zicht op een situatie, waarbij ook beheer en onderhoud, en verdere aanpassingen aan de pier (voor cruiseschepen of voor cargo) gefinancierd worden uit de exploitatie en vermogen.
Ø Aanpassing van de tarievenstructuur van de havengelden (nieuw havenreglement) t.b.v. rendabele exploitatie.
De betrokkenheid van Port of Amsterdam International in de afgelopen jaren heeft zijn vruchten afgeworpen. De kleinschaligheid van Bonaire en de beperkingen en kwetsbaarheden die dat met zich meebrengt in termen van organisatie- en uitvoeringscapaciteit noodzaakt tot structurele samenwerking met andere havenbedrijven, in de regio maar vooral ook in Europees Nederland. Dat lijkt een voorwaarde voor voortzetting van het havenbedrijf onder verantwoordelijkheid van het openbaar lichaam.
Ø Versterk de samenwerking met havenbedrijven in Europees Nederland.
Een steviger fundament voor beperking van kwetsbaarheden zou gelegen kunnen zijn in een deelneming door Port of Amsterdam. Dit ligt echter gevoelig op de eilanden, bovendien bestaat daarvoor op dit moment ook geen belangstelling bij Port of Amsterdam.
Mocht de situatie zich voordoen dat wederom belangrijke financiële bijdragen voor de haven gevraagd worden van het rijk, dan ligt het in de rede dat het rijk daartegenover ook grotere zeggenschap eist. Dat, conform het criterium uit Hoofdstuk 5 van dit rapport; er moet ook draagvlak zijn bij de systeemverantwoordelijke overheid. Dat kan door een belang te nemen als aandeelhouder, maar ook door het recht om één of meerdere RvC-leden te benoemen.
Ø Koppel eventuele verdere financiële bijdragen van het rijk aan meer zeggenschap van het rijk, bij voorkeur via een benoemingsrecht in de Raad van Commissarissen van de verzelfstandigde haven.
Luchthaven
Het rijk heeft de afgelopen jaren meermaals moeten inspringen omdat de luchthaven niet voldeed aan de veiligheidseisen die door de internationale luchthavenautoriteit ICAO worden gesteld. Ondanks de geleverde inspanningen is op dit moment nog sprake van een veiligheids- en onderhoudsopgave, gericht op het wegwerken van de tekortkomingen ten aanzien van de internationale regelgeving. Bonaire International Airport (BIA) kan hier zelfstandig niet in voldoen. De expertise en middelen van het rijk en het OLB zijn noodzakelijk om de achterstanden weg te werken.
In het geval van Bonaire is de luchthavenexploitant Bonaire International Airport (BIA). BIA is een overheids-NV met het openbaar lichaam als enig aandeelhouder. Voortzetting van de huidige taakverdeling met BIA als luchthavenexploitant lijkt vooralsnog de meest aangewezen optie. Een meer structurele bijdrage van zowel kennis en financiële middelen vanuit het rijk en/of het OLB of een partner luchthaven is in dat geval noodzakelijk. Hiermee zou de financiering van het beheer en onderhoud van de luchthaven geborgd moeten zijn. Deze investeringen dienen te worden begroot en reserveringen voor worden gemaakt, zodat maximaal rendement kan worden behaald uit de investeringen en voorkomen wordt dat te laat wordt geïnvesteerd en de kosten oplopen.
Als voorwaarde voor een structurele ondersteuning zou het rijk meer zeggenschap over de luchthaven kunnen eisen. Een mogelijke optie om dit te bewerkstelligen is door meer zeggenschap te creëren in de RvC, bijvoorbeeld door middel van het recht op voordracht en benoeming van een van de RvC-leden. Dit zou kunnen bijdragen aan een versteviging van de governance structuur voor nu en in de toekomst. Desalniettemin zal dit geen sluitende oplossing zijn voor de rendabiliteit van de luchthaven.
Ø Organiseer een structurele rol van het ministerie van IenW voor de luchthaven op Bonaire en geef het rijk benoemingsrecht in de RvC.
Het onderbrengen van BIA als onderdeel van de Schiphol Air Group is geen reële optie, omdat Schiphol daarin geen interesse heeft. Het bedrijf is wel bereid te onderzoeken of het managementdiensten kan leveren, zoals het dat ook doet voor de luchthaven van Aruba.
Ø Verken de optie van levering van managementdiensten vanuit Schiphol Air Group
Een brede samenwerking tussen luchthavens op de Caribische regio wordt wel opportuun geacht. De inspanningen van de NACC, die op meer onderlinge samenwerking in de regio aanstuurt, gaan ook van deze gedachte uit. Allianties van BIA met andere luchthavens (in de regio dan wel in Europees Nederland) is van belang voor kennisoverdracht. De mogelijkheid tot het bundelen van de krachten
tussen de drie verschillende luchthavens op het gebied van beheer en onderhoud en financiën zou verder kunnen worden onderzocht.
Ø Versterk de samenwerking in de Caribische regio
Van belang is om vast te stellen dat de scope van dit onderzoek en de aanbevelingen die daaruit volgen, beperkt zijn tot luchthavens. Een luchtvaartsysteem dat Bonaire, Sint Eustatius en Saba bereikbaar en veilig kan houden, bestaat tevens uit een luchtverkeersleidingsorganisatie en één of meerdere luchtvaartmaatschappijen. Deze componenten van het luchtvaartsysteem dienen derhalve te worden betrokken bij een eventuele herijking van de taakverdeling tussen het openbaar lichaam en het rijk.
Brandstofopslag en –overslag
Om op Bonaire veilige brandstofopslag- en overslagvoorzieningen en daarbij behorende infrastructuur te garanderen wordt een beleidsdeelneming opgericht met het ministerie van EZK als 100% aandeelhouder. Op die manier kan de leveringszekerheid van brandstof op Bonaire structureel op een veilige manier geborgd worden. Omdat er in de huidige instabiele regionale situatie geen partijen zijn die volledige bereidheid hebben getoond om de nieuwe brandstofopslagen zelfstandig te realiseren en de leveringszekerheid en veiligheid in het geding zijn, geeft het ministerie van EZK zelf uitvoering aan het realiseren van een goede brandstofvoorziening.
In de toekomst zou het EZK-belang kunnen worden teruggebracht. Brandstofvoorziening vindt immers normaal gesproken plaats door private partijen.
Ø Zodra de regionale marktomstandigheden zijn genormaliseerd zou het EZK-belang in de brandstofvoorziening teruggebracht kunnen worden.
Elektriciteitsvoorziening
Voor de distributie van elektriciteit is er een stabiele situatie ontstaan. De wet elektriciteit en drinkwater BES werkt effectief. Voortvloeiend uit deze wet is de wettelijke taak van de overheids-NV een veilige, betrouwbare, duurzame en betaalbare energievoorziening op Caribisch Nederland te realiseren. Het construct van WEB als 100% overheidsbedrijf met OLB als aandeelhouder functioneert naar behoren, blijkens ook goedkeurende accountantsverklaringen. De betrokkenheid vanuit Europees Nederland is vergroot via het recht van het rijk om twee van de vijf commissarissen voor te dragen. Dit functioneert goed. Het netwerk van de RvC leden is belangrijk voor het binnenhalen van expertise die op het eiland niet beschikbaar is.
Ø Handhaaf de constructie van een 100% overheidsbedrijf met OLB als aandeelhouder en handhaaf de nauwe betrokkenheid van het rijk via het benoemen van twee van de vijf commissarissen in de RvC.
De afhankelijkheid van individuen blijft een kwetsbaarheid. De vijver waaruit kan worden gevist is klein. Als iemand vertrekt, valt er direct een moeilijk te dichten gat. Op het eiland zijn niet veel specialisten. Generalisten kunnen met ondersteuning van Europees Nederlandse expertise goed functioneren.
Ø Zorg voor goede opvolging en vervanging dient een belangrijk aandachtspunt te zijn voor de afdeling deelnemingen en de aandeelhouder.
Ø Verstevig samenwerkingsverbanden en bouw deze uit. Benut daarvoor ook het netwerk van RvC-leden.
Ø Zorg voor structurele technische ondersteuning. Vanuit Bonaire en het rijk zou gezamenlijk ingezet kunnen worden op structurele samenwerking met bijv. Stedin.
Investeringen in beheer en onderhoud dienen begroot te worden, en reserveringen hiervoor dienen onderdeel te zijn van de kostprijs. Dat is nu goed geregeld bij WEB. Aanvaardbare tarieven blijven een grote uitdaging en structurele inzet van financiële middelen vanuit het rijk is daarvoor nodig. Dit geldt zeker zolang de energietransitie naar klimaatneutrale productie nog niet is voltooid. Vanwege de kleine schaal is rendabele exploitatie tegen aanvaardbare tarieven vooralsnog niet mogelijk.
Ø Zorg in het kader van de verdere verduurzaming voor structurele financiering/ subsidiëring vanuit het rijk om de tarieven aanvaardbaar te houden.
Drinkwatervoorziening
Water- en Elektriciteitsbedrijf Bonaire (WEB) produceert en distribueert de energie- en watervoorziening op het eiland en heeft daarmee een cruciale rol in de toegang tot betrouwbaar, schoon en betaalbaar drinkwater.
Voor een effectieve aansturing van deze cruciale voorzieningen is good governance gewenst en is maatwerk noodzakelijk, rekening houdend met de beperkingen die bij kleine eilandgemeenschappen gelden en de effecten die dat met zich brengen.
Er kan geconstateerd worden dat WEB goed functioneert. De beschikbaarheid van betrouwbaar en schoon drinkwater is op orde en daarmee zijn de publieke belangen die daarmee samenhangen geborgd. Het bedrijf zet in op zelfredzaamheid door een deel (20%) van het drinkwater zelf te produceren. Hierdoor zijn de drinkwaterkosten gedaald. Op basis van het Masterplan drinkwater en elektriciteit moet WEB na 2021 zelf in de gehele drinkwaterproductie voorzien, met de eigen waterproductiefaciliteiten. De voorziening is het meest gebaat bij continuering op deze bestaande voet.
Ø Voortzetting van de drinkwatervoorziening onder verantwoordelijkheid van WEB
Desalniettemin zijn er enkele aandachtspunten. Daar good governance van essentieel belang is voor de borging van de toegang tot betrouwbaar en schoon drinkwater, is het inzetten op kennisoverdracht en goede opvolging een belangrijk aandachtspunt voor nu en in de toekomst. Een meer structurele samenwerking met Vitens International, waarmee al kennisoverdracht plaatsvindt, zou hieraan kunnen bijdragen.
Voorts is de betaalbaarheid van de drinkwatertarieven een prioriteit, daar een kostendekkende drinkwatervoorziening gezien de kleine schaal en hoge productiekosten niet mogelijk is. Om de betaalbaarheid van het drinkwater voor de bewoners van Bonaire te borgen is het essentieel dat daarvoor een passend budget wordt gerealiseerd, zodat het openbaar lichaam/ de overheids-NV haar taken naar behoren kan uitvoeren. Een meer structurele inzet van financiële middelen is daarom nodig. Onduidelijkheid omtrent het hiervoor in te zetten budget dient te worden opgeheven. Een opslag op de Europees Nederlandse watertarieven is geen optie gebleken. Hierbij zou ook aandacht moeten zijn voor de financiering van het beheer en onderhoud van de voorziening. Deze investeringen dienen te worden begroot, reserveringen voor worden gemaakt en onderdeel te zijn van de kostprijs.
Zo kan er maximaal rendement worden behaald uit investeringen in de drinkwatervoorziening op Bonaire en voorkomt dat te laat wordt geïnvesteerd en daardoor de kosten oplopen. Bij een structurele oplossing hoort ook de inning van de heffing voor de zuivering van het afvalwater.
Ø Borg een structurele ondersteuningsrelatie met een Europees Nederlands drinkwaterbedrijf en schep duidelijkheid over de structurele financiering van de onrendabele top
Telecom
Bonaire kent verschillende partijen die vaste- en mobiele telecommunicatieverbindingen verzorgen. Het is goed denkbaar dat in de voorzienbare toekomst internet en televisie met acceptabele snelheid en zonder hoge kosten via mobiele verbindingen overal beschikbaar zijn. Ook de laagste inkomens op Bonaire zouden in dat geval (gegeven een adequate basisinkomensvoorziening) gebruik moeten kunnen maken van mobiele telecommunicatie. Op de langere termijn is het volledig omvormen van Telbo tot een bedrijf met louter privaat aandeelhouderschap daarom een voor de hand liggende stap. Uiteraard binnen passende regulerende voorwaarden t.a.v. concessieverlening en toezicht.
Ø Treed op termijn terug als aandeelhouder van Telbo
Een logische eerste stap voor het terugtreden van de overheid is het schrappen van de Bonaire Holding Maatschappij (BHM) als organisatie tussen het openbaar lichaam en Telbo. De toegevoegde waarde van BHM is ook in de huidige situatie onduidelijk. Het risico bestaat dat de aanwezigheid van de holdingmaatschappij de transparantie van kasstromen vermindert, die wel nodig zijn voor een goede publieke aansturing en verantwoording van Telbo.
Ø Schrap Bonaire Holding Maatschappij als organisatie tussen het openbaar lichaam en Telbo
Telbo kan, onafhankelijk van wie de aandeelhouder is, stappen nemen efficiënter te worden. Het aangaan van samenwerkingsverbanden met telecomorganisaties van naburige eilanden of mogelijk ook Eutel en Satel kan schaalnadelen verminderen, en daarmee inkoopmacht en in-huis technische expertise verbeteren.
Ø Vergroot schaalvoordelen door Telbo meer te laten samenwerken met telecomorganisaties op andere eilanden